Scene madeleine als stijlmiddel

Scene madeleine geeft tekst een creatieve boosten de pen van Ben TekstschrijverAls jurylid van een columnwedstrijd las ik 300 inzendingen. Thema: eenzaamheid. De column Vlekken van Stella Lemmens maakte indruk. Mijn mede-juryleden vroegen: waarom vind je deze zo goed. Antwoord: vanwege de scene madeleine.

Deel dit blog

Tijdens een tweedaagse training Creatief schrijven van Cathelijn Schilder word ik ontvangen met koffie. En een madeleinekoekje. Ze vertelt dat je een tekst creatiever kunt maken door er een ‘scene madeleine’ in te verwerken. Het is een taaltraktatie, een stijlmiddel uit de gereedschapskist van de tekstschrijver.

De scene madeleine is ontleend aan de Franse schrijver Marcel Proust. In zijn bekendste werk Á la recherche du temps perdu doopt de verteller een madeleinekoekje in een kopje bloesemthee. De smaak roept herinneringen op aan de bezoeken die hij als kind bracht aan zijn bedlegerige oudtante Léonie. Het leidt tot een krachtige scene, met aansprekende details. Zo kun je via een voorwerp, observatie, geur of smaak een scene uit het verleden weer levendig voor je zien. Ook interviewers gebruiken de techniek.

Bij het beoordelen van 300 columns gaat het om argumenten. Het is net als met het beoordelen van foto’s. Waarom is de ene mooier dan de andere? Dan kom je op zaken als perspectief, contrast, compositie.

Stella Lemmens beschrijft een man – Ruud – die op zijn 63ste verjaardag het feestkleed op tafel legt. Een kleed met vlekken. De vlekken roepen herinneringen op. ‘Die bruine is van de jus, toen we stoofvlees hadden gemaakt. En er zit nog een donkerrode wijnvlek in, daar links, van toen het iets té gezellig werd. Sinds Sonja weg is, zijn er geen vlekken meer bijgekomen. Nu al meer dan een jaar niet meer. Geen kinderen, geen vrouw, geen vlekken.’

Stella eindigt haar column fenomenaal: ‘Zal ik jullie wat water geven,’ zegt Ruud. En hij pakt de gieter. Hij praat dus tegen zijn plantjes. Hoe eenzaam wil je het hebben. Zonder dat dit woord ook maar één keer in het verhaal voorkomt.

Het verhaal Vlekken schrijft ze vanuit haar gevoel. Van de scene madeleine heeft ze nog nooit gehoord.

In mijn commentaar schrijf ik dat hier een geoefend schrijver bezig is. Een schrijver die weet welke technieken ze inzet om haar lezer te raken. Tijdens de prijsuitreiking – Stella wordt tweede – blijkt ze te werken bij een gemeente. Ze heeft vooral te maken met ambtelijke teksten. Tijdens een cursus storytelling krijgt ze de opdracht een verhaal over eenzaamheid te schrijven. Het verhaal Vlekken schrijft ze vanuit haar gevoel. Van de scene madeleine heeft ze nog nooit gehoord.

Het doet me denken aan Proust die later vrij laconiek vertelt dat zijn beroemde moment een verteltruc was om in zijn roman een overgang van twee tijdsniveaus mogelijk te maken. Dus zelfs Proust was zich niet bewust van de impact die zijn beroemde scene later op schrijvers en tekstschrijvers zou hebben.

Stella verkeert in goed gezelschap. Over haar hoeven we ons geen zorgen te maken. Dat is gewoon een natuurtalent.

Het volledige blog Vlekken van Stella Lemmens lees je hier.

Ben Tekstschrijver

Stel: jij leest als jurylid 300 columns. Waar zou jij op letten? Wat maakt voor jou een tekst tot een topper?

Deel dit blog

Reacties Geef een reactie

  1. Hallo Ben,
    Zowel de gulden regel als het stuk Vlekken gelezen. En weer wat geleerd! En ik ben benieuwd naar de winnaar van de wedstrijd! Het stuk Vlekken was al erg goed, dus de winnaar moet nóg beter zijn! En wat maakt voor mij een stuk tekst een topper? Als het me pakt, als het emoties oproept zonder dat ik het tegen kan houden, als ik het door de woorden voor me kan zien. Dat deed Vlekken ook trouwens!

    1. Het zou zomaar kunnen dat ik in mijn volgende blog de stijlmiddelen van de nummer 1 van de columnwedstrijd bespreek.

  2. Beoordeling is duidelijk iets persoonlijks, maar onbewust kunnen er zaken spelen welke toch een oordeel beïnvloeden. De Gulden Snede is daarvan een prima voorbeeld. Zo zullen er meer stijlvormen zijn waar men (onbewust) gevoelig voor is, of afkerig. Chaos daar houdt niemand van. Waar je door geraakt wordt, is persoonlijk maar misschien ook universeel.

    1. Natuurlijk, een beoordeling van een kunstvorm – een schilderij, een foto, een tekst – heeft een persoonlijke kant. Maar als het criterium zou zijn ‘ik vind het mooi’, dan zou de jury van de nobelprijs nooit unaniem tot een uitspraak komen. Het gaat juist om universele criteria: wat maakt dat een tekst, een foto, een schilderij boven het gemiddelde uitsteekt. Welke criteria hanteer je dan? Dat vind ik interessant. De scene madeleine is een van de stijlmiddelen die een schrijver of tekstschrijver – bewust of onbewust – toe kan passen.

  3. Wat een indrukwekkend verhaal weer Ben!
    Een goede inspiratie om in bijvoorbeeld condoleancebrieven eens niet in clichés te vervallen!

  4. Hoi Ben,
    Heel fijn dat je ‘ons’ een kijkje laat nemen in de gereedschapskist van de tekstschrijver. En dat je ‘ons’ laat meegenieten van de madeleine pur beurre. ‘Vlekken’ vind ik prachtig geschreven!
    Hopelijk ga ik nu niet in iedere column tractaties en trucjes zien, in iedere foto een opgezette gulden snede….

    1. Hi Joke,

      Ik zie het als een verrijking. Niet als een trucje, maar als ambacht. Zoals je bij Rembrandt ziet dat hij op zijn schilderijen met licht speelt. Ik vind het mooi om een foto te bekijken en te zien dat de maker nagedacht heeft over de gulden snede. Maakt het resultaat nog mooier. Zo werkt het ook met teksten. Ik waardeer ze alleen maar meer als ik zie dat de tekstschrijver zijn gereedschapskist gebruikt heeft. Het verraadt zijn of haar vakmanschap.

  5. Om bij de franse lekkernijen te blijven, Ben, ik heb ooit een verhaal gelezen over de overbekende macarons: die twee schijfjes schuimlaag met een soort creme au beurre ertussenin, in allerlei zuurstok kleurtjes.
    Die macaron stond in dat verhaal symbool voor alles wat “over the top” was. De brosse schuimlaagjes stonden voor leegheid, gebakken lucht, de cremelaag voor mierzoete sentimentaliteit en de kleurtjes voor vulgariteit en gebrek aan subtiliteit. Je moet er maar opkomen!
    Het verhaal bewoog zich over drie ‘schijven’ (niet die van de macarons!): deel 1 ging over een mooiprater die een meisje in zijn bed wilde krijgen; deel 2 over een eenzame vrouw die driestuiversromannetjes las bij de vleet en aldoor zat te zwijmelen en deel 3 over een marktkoopman die luidkeels zijn waren aanprees en dat deed op een manier die plat en seksistisch was. Intussen deden alledrie de protagonisten zich te goed aan macarons

    Macarons als stijlmiddel? Ik vond het redelijk gezocht en gekunsteld. Ik weet niet meer wie de schrijver was maar meen Guy de Maupassant. Maar ik hoop van niet want ik heb hem nogal hoog zitten!

  6. Hoi Ben,

    Wat bijzonder om jouw blog over mijn verhaal te lezen. Nog steeds ben ik verbaasd dat ik tweede ben geworden bij de schrijfwedstrijd en nog steeds kan ik nagenieten van de unieke ervaring.

    Het was inderdaad een verhaal dat ik schreef vanuit gevoel, dus erg leuk om te lezen dat dat gevoel is overgekomen. Wie weet komen we elkaar nog een keer ergens tegen!

    1. Hi Stella,
      Wat leuk dat je reageert. Zoals ik in mijn blog al schrijf, ik was zwaar onder de indruk van je inzending. Vooral omdat je een perfecte ‘scene madeleine’ toegepast had. Heel apart om later van je te horen dat je je daar helemaal niet bewust van was. Op je gevoel dus. Maakt ‘het verhaal’ nog mooier. Dankjewel dat je meedeed.

  7. Ben Tekstschrijver beleeft teksten anders dan ik dat doe; ofwel een expert beleeft dingen verschillend van een leek. Met verbazing luister ik soms naar experts die genieten van een saaie voetbalwedstrijd vanwege de geniale tactiek van de trainers. Ik geniet van een illusionist of een goochelaar, maar ik wil niet weten hoe ik beet ben genomen. Het is zalig om gepakt te worden door een tekst en te verdwijnen in het verhaal. Ik wil me hierbij totaal niet bewust zijn van de middelen die de auteur gebruikt. Dat leidt alleen maar af.

    1. Hi Gerhard,
      Hier zitten we dan inderdaad iets anders in: een voetbalwedstrijd met een tactische insteek hoeft niet ‘saai’ te zijn. Integendeel, ik vind het juist wel leuk om te zien dat de tegenstander een bepaalde tactiek toepast en dat dit wel of niet werkt. Bijvoorbeeld iedereen afdekken zodat de rechtsback vrijkomt en de bal krijgt, omdat de tegenstander weet dat die rechtsback slecht is in opbouwen. Het geeft het spel een diepere laag.
      Ik kan ook geweldig genieten van de aanname en het wegdraaien van Frenkie de Jong, van zijn techniek dus.

      Ik ben met je eens, ik wil ook gepakt worden door een tekst. En de truc van de goochelaar wil ik net als jij niet weten, het zou de magie doorbreken. Maar ik zie het toepassen van stijlmiddelen niet als ‘de lezer beetnemen’, ik zie het als ambacht, als vakmanschap. Dit doorzien vind ik eerder ‘een mooi extraatje’ dan dat het me afleidt.

      Misschien komt dat ook omdat ik vanuit mijn vak als tekstschrijver continu bezig ben hoe ik de lezer kan ‘pakken’, hoe ik de lezer kan ‘laten verdwijnen in mijn tekst’. Dan ben ik benieuwd hoe een andere schrijver dat doet. Mogelijk ga ik daardoor anders lezen.

      Dank voor je reactie.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *